Matanza da Escola Santa María de Iquique

Escola Domingo Santa María de Iquique, en 1907

A Matanza da Escola Santa María de Iquique foi un masacre cometido en Chile o 21 de decembro de 1907. Nestes eventos foron asasinados un número indeterminado de traballadores do salitre de diversas nacionalidades que se encontraban en folga, mentres se aloxaban na Escola Domingo Santa María do porto de Iquique. Os eventos que configuran os feitos suceden durante o auxe da produción salitreira en Antofagasta e Tarapacá, baixo os gobernos parlamentarios. A folga, provocada polas míseras condicións de traballo e explotación dos traballadores, foi reprimida por medio do indiscriminado uso da forza armada por parte do goberno do presidente Pedro Montt.

O xeneral Roberto Silva Renard, comandando as unidades militares baixo instrucións do ministro do interior Rafael Sotomayor Gaete, ordenou reprimir as protestas, matando os traballadores xunto cos seus familias e dando un trato especialmente duro aos sobreviventes.

Serían matadas entre 2.200 e 3.600 persoas, onde se estima que un alto número non determinado, eran peruanos e bolivianos quen a pesar da chamada dos seus cónsules se negaron a abandonar o movemento.

«Con los chilenos vinimos, con los chilenos morimos.»

Obreiros bolivianos en resposta ao seu cónsul

Antecedentes

Os antecedentes históricos destes feitos atópanse no nacemento do movemento obreiro en xeral, e o sindicalismo en particular. Ambos xermolaron entre os mineiros do salitre, en tempos de profunda decadencia institucional. Dita matanza provocou o aquietamento do movemento durante uns dez anos, ante a violencia exercida por axentes do estado. Esta folga e o seu tráxico corolario foron a fin dun ciclo de folgas iniciado en 1902 e que tiveron como principais protagonistas a folga de Valparaíso de 1903 e a de Santiago, de 1905.­

Traballadores do salitre.

Xeograficamente toda a zona do salitre en Chile está constituída polo Deserto de Atacama. Os territorios de Tarapacá e Antofagasta foron obtidos por Chile tras a Guerra do Pacífico (1879-1883), significando para Chile acceder a unha zona de riqueza mineral, composta principalmente por grandes xacementos de cobre e salitre. Este último converteríase a finais do século XIX no principal puntal da súa economía, sendo o seu exclusivo produtor a nivel mundial. As tensións provocadas polo dominio das minas fora unha das grandes causas da guerra civil chilena de 1891, cando o bando do Congreso, protexendo os intereses chilenos e británicos da zona, venceron na contenda.

Os xacementos atopábanse na metade da pampa, é dicir, a planicie existente entre o océano Pacífico e as faldras da Cordilleira dos Andes. Segundo o censo do 28 de novembro de 1907, a Provincia de Tarapacá tiña 110.000 habitantes. Nesta provincia e na de Antofagasta traballaban preto de 40.000 operarios, dos cales preto de 13.000 proviñan principalmente de Bolivia e o Perú. A vida nas minas era moi dura. As empresas exercían un duro control sobre a vida dentro dos xacementos, o que provocaba un alto grao de vulnerabilidade dos traballadores ante as arbitrariedades cometidas polos donos, xa que este control desbordaba claramente o mero ámbito laboral dos traballadores. A concentración de poderes era inmensa. Fóra de ser donos das vivendas obreiras, as empresas contaban cun sistema policial propio, controlaban as pulperías e a todos aqueles que se dirixían a realizar negocios nas oficinas, estableceron un sistema exclusivo de pago por medio de fichas as cales eran exclusivamente canxeables nas oficinas e negocios da súa propiedade, e non dubidaban en atrasar os pagos até por prazos de dous ou tres meses.

A principios do século XX, a cuestión social na rexión de Tarapacá empezou a manifestarse no malestar dos obreiros das Oficinas salitreiras, que en distintas peticións lle reclamaban ao Goberno de Santiago atención e melloras nas súas condicións de vida e laborais, as cales eran deplorables. Pese ao anterior, os gobernos parlamentarios eran remisos a intervir nas negociacións entre empresarios e traballadores e tenderon a considerar os movementos de grande escala (especialmente se ían acompañados de demostracións masivas) como rebelións incipientes.

A folga e a matanza

Marcha polas rúas de Iquique de obreiros que chegan desde a pampa.

Marcha dos obreiros en folga en Iquique antes de ser aloxados na escola.

O 10 de decembro de 1907 unha folga xeral desatouse na salitreira San Lorenzo e o paro contaxiou a da do Alto San Antonio, iniciándose a Folga dos 18 peniques. Este nome débese a que os xornaleiros pedían o pago de salarios a este tipo de cambio xa que o salitre era comercializado en libras esterlinas. A numerosa columna de folguistas de Alto San Antonio chegou ao porto de Iquique, sede do goberno rexional, portando bandeiras de Chile, o Perú, Bolivia e a Arxentina, aloxándose no hipódromo do porto. A este movemento sumáronse outras oficinas salitreiras, entrando en folga tamén case todo o comercio e industria do norte do país. As demandas publicadas o 16 de decembro nun memorial polos pampinos eran:

• Aceptar que mentres se supriman as fichas e se emita diñeiro sinxelo cada Oficina representada e subscrita polo seu Xerente respectivo reciba as doutra Oficina e dela mesma á vez, pagando unha multa de $ 50.000, sempre que se negue a recibir as fichas á vez.
• Pago dos xornais a razón dun cambio fixo de 18 peniques. Liberdade de comercio na Oficina en forma ampla e absoluta.
• Peche xeral con reixa de ferro de todos os cachuchos e chulladores das Oficinas Salitreiras, so pena de pagar de 5 a 10.000 pesos de indemnización a cada obreiro que se malogre a consecuencia de non cumprirse esta obrigación.
• En cada oficina haberá unha balanza e unha vara fóra da pulpería e tenda para confrontar pesos e medidas.
• Conceder local gratuíto para fundar escolas nocturnas para obreiros, sempre que algúns deles o pida con tal fin.
• Que o Administrador non poida facer arroxar á rampla o caliche comisado e aproveitalo logo nos cachuchos.
• Que o Administrador nin ningún empregado da Oficina poida despedir os obreiros que tomaron parte no presente movemento, nin os xefes, sen un desafiuzamento de 2 a 3 meses, ou unha indemnización en cambio de 300 a 500 pesos.
• Que no futuro sexa obrigatorio para obreiros e patróns un desafiuzamento de 15 días cando se poña termo ao contrato.

Este acordo unha vez aceptado reducirase a escritura pública e será asinado polos patróns e polos representantes que designen os obreiros.

O 16 de decembro, miles de traballadores en paro chegaron á cidade de Iquique, apoiando as demandas dos salitreiros á autoridade provincial, co fin de obter a súa intervención. As solicitudes anteriores, é dicir, enviar comisións cos petitorios á autoridade, fracasaran en 1901, 1903 e 1904.

O goberno de Santiago, dera xa a orde de traslado de tres rexementos para reforzar os dous que habían en Iquique e enviou desde Valparaíso un cruceiro con tropas de desembarco: o 17 chegou desde Arica o cruceiro Blanco Encalada transportando o rexemento Rancagua; o 18, ancoraba na baía o cruceiro Esmeralda que traía tropas do Rexemento de Artillaría de Mariña.

O intendente interino Julio Guzmán García, mediaba nas negociacións cos representantes pampinos, até que o 19 de decembro chegaron ao porto o Intendente titular Carlos Eastman Quiroga e o xeneral Roberto Silva Renard, xefe da Primeira Zona Militar do Exército, acompañados do coronel Sinforoso Ledesma. Todos eles foron recibidos con aclamacións polos obreiros, quen creron que viñan comisionados para trasladalos e solucionar os seus problemas.

A medida que avanzaba a folga, máis e máis pampinos uníanse a ela, chegándose a estimar que para o 21 de decembro eran entre 10.000 e 12.000 os obreiros en folga en Iquique. Aos poucos días de chegar, este gran conglomerado de traballadores estaban reunidos na praza Manuel Montt e na Escola Domingo Santa María, pedíndolle ao goberno que actuase de mediador cos patróns das firmas salitreiras estranxeiras (ingleses) para solucionar as súas demandas. Pola súa banda, os patróns negábanse a negociar mentres os obreiros non volvesen as súas actividades.

Ordes oficiais desde Santiago determinaban que os folguistas abandonasen a praza e a escola e se situasen no Hipódromo, para logo regresar en tren ás salitreiras e renovar as súas faenas. Os pampinos negáronse, pois intuían que se regresaban aos seus labores, as súas peticións serían ignoradas.

Recepción das autoridades. 19 de decembro de 1907.

Roberto Silva Renard, Xeneral que ordenou a matanza.

Fronte á crecente tensión que había xa entre os grupos, o 20 de decembro de 1907 os dirixentes efectuaron unha reunión co intendente Eastman. Neses mesmos momentos era declarado o estado de sitio, facendo que as liberdades constitucionais foran suspendidas, todo isto por medio dun decreto publicado na prensa. Mentres a reunión se efectuaba na oficina salitreira Buenaventura, un grupo de obreiros coas súas familias trataron de abandonar o lugar e foron cribados na liña férrea. Como resultado desta acción 6 obreiros morreron e os demais foron feridos.

O 21 de decembro de 1907 efectuáronse os funerais dos obreiros, e inmediatamente despois de concluír as cerimonias ordenóuselles a todos os traballadores que abandonasen as dependencias da escola e os seus arredores e se trasladasen ás casuchas do Club Hípico. Os obreiros negáronse a ir, temendo ser canoneados polos barcos que apuntaban o camiño que deberían percorrer cara ao devandito lugar.

O xeneral Roberto Silva Renard, xunto ao coronel Ledesma, tiñan a misión de desaloxar os traballadores en folga. Sinalóuselle ás 14.30, aos dirixentes do comité de traballadores, que se non saían do edificio abrirían fogo contra eles. Ante a negativa destes, o xefe militar reiterou que abriría fogo sobre os folguistas ás 15.30. A pesar das ameazas reiteradas, só un pequeno grupo de traballadores abandonou a praza.

Á hora sinalada por Silva Renard, este ordenoulle aos soldados dispararlle aos membros do comité que se atopaban na azotea da escola, que caeron mortos coa primeira descarga. A multitude, desesperada e buscando escapar, arroxouse sobre a tropa e esta repetiu a descarga á que se lle engadiu a das metralladoras. A tropa, despois de disparar desde a praza, entrou ametrallando polos patios e as salas de clase, matando mulleres e nenos sen clemencia. Os sobreviventes da matanza con posterioridade foron escoltados con sabres até o Club Hípico, e desde alí á pampa.

Vítimas

Relación do xeneral Roberto Silva Renard acerca do masacre. Colección do Arquivo Nacional de Chile.

O número de vítimas que deixou a matanza é discutible. En primeira instancia, o informe oficial do Xeneral Silva Renard fala nun primeiro momento de 140 mortos, para posteriormente ascender a 195. Non obstante, esta cifra é considerada irreal, dada a cantidade de obreiros que se achaban no lugar. O número máis alto conxecturado foi de 3.600, aínda que é considerado especulativo. A cifra máis aceptada é de preto de 2.200.

Calquera que fose o número de vítimas, o goberno da época ordenou non expedir detalladamente certificados de defunción dos falecidos, ao cal o parte de defunción sinalaba "morte por ferida de bala" (ver rexistros do museo rexional) enterrándoos todos nunha fosa común no cemiterio da cidade. En 1940 exhumáronse os seus restos, os cales foron enterrados novamente, esta vez no patio do Servizo Médico Legal da devandita cidade.

Con motivo da conmemoración dos cen anos da matanza, o goberno da presidenta Michelle Bachelet ordenou que se exhumaran novamente os restos e que foran depositados nun monumento especialmente dedicado para eles no lugar do crime.

Consecuencias

Canto de Venganza, escrito nas murallas da Escola. Xaneiro de 2008.

Antonio Ramón Ramón, obreiro que atentou contra Roberto Silva Renard en 1914.

O xeneral Silva Renard informou o goberno de Santiago acerca dos feitos, minimizando a súa actuación e facendo responsable dos feitos os folguistas. O Congreso Nacional reaccionou moi tibiamente a estas actitudes, ordenando crear unha comisión investigadora, para a cal non se designou a ninguén e non realizou ningunha función. Os feitos foron logo cuestionados e investigados por unha Comisión Oficial, que publicou un informe que comunicou á Cámara de Deputados nunha sesión do 7 de novembro de 1913.

A mellora das condicións dos obreiros foi lenta, e non sería até 1920 cando se empezasen a ditar as leis sociais mínimas, tales como a de pago en diñeiro e xornada de traballo. Pola súa banda, en 1914, o xeneral Silva Renard, escapou malferido dun intento de asasinato por parte do anarquista Antonio Ramón Ramón, un español cuxo irmán Manuel Vacca finara na Santa María. O xeneral Silva Renard morrería uns anos máis tarde por mor destas feridas. A matanza con todo, non foi a última aínda que si a maior sucedida contra traballadores que protestaban en Chile. O historiador chileno Hernán Ramírez Necochea estima que entre 1901 e 1970 unhas 15.000 persoas morreron en enfrontamentos con carabineiros e militares.

A presidenta Michelle Bachelet accedeu a que se decretase dolo nacional para o 21 de decembro de 2007, con motivo da conmemoración dos cen anos da matanza. Para dita ocasión creouse un monumento en recordo das vítimas, ademais de realizar exposicións e informacións públicas acerca dos feitos.

Influencia cultural

Señoras y Señores venimos a contar aquello que la historia no quiere recordar. Pasó en el Norte Grande, fue Iquique la ciudad. Mil novecientos siete marcó fatalidad. Allí al pampino pobre mataron por matar. Luis Advis Pregón Cantata Santa María de Iquique

Os feitos da matanza foron intencionalmente omitidos polos gobernos da época. Co paso do tempo, os seus tráxicos feitos serviron de inspiración para cantantes e poetas, mentres que os seus efectos sociais foron investigados desde mediados do século XX. As principais obras que tratan este evento son:

Libros

• 1915 - Francisco Pezoa, Canto a la Pampa
• 1952 - Volodia Teitelboim, Hijo del salitre.
• 1985 - Eduardo Devés, Los que van a morir te saludan.
• 2002 - Hernán Rivera Letelier, Santa María de las flores negras.

Música

• 1970 - Luis Advis, Cantata de Santa María de Iquique (interpretada por Héctor Duvauchelle e Quilapayún).

Teatro

• 2004 - Compañía La Patogallina, 1907.
• 2007 - Compañía Teatro del Oráculo, Santa María de Iquique: La Venganza de Ramón Ramón.

Véxase tamén

Bibliografía

• Artaza Barrios, Pablo y otros (1998). Santiago: LOM Ediciones, ed. A 90 años de los sucesos de la Escuela Santa María de Iquique. ISBN 956-282-084-2. 
• Bravo Elizondo, Pedro (1993). Santiago: Ediciones del Litoral, ed. Santa María de Iquique 1907. Documentos para su historia. 
• Fuentes, Jordi y otros (1989). Santiago: Editorial Zig-Zag S.A., ed. Diccionario Histórico de Chile. 
• Pizarro, Crisóstomo (1986). Santiago: Editorial Sur, ed. La huelga obrera en Chile: 1890-1970. 
• Devés, Eduardo (1989). Santiago: Ediciones LOM, ed. Los que van a morir te saludan. Historia de una masacre: Escuela Santa María, Iquique, 1907. ISBN 956-282-066-1. 

Ligazóns externas

• "Masacre de la Escuela Santa María de Iquique". Memoria Chilena (en castelán). 
• "Libro en liña "La masacre de la Escuela Santa María de Iquique"". Biblioteca del Congreso Nacional de Chile (en castelán). 
• Roberto Bennett. "Letraila 179 Artículos y Reportajes". Letralia (en castelán).